🛕 गुप्त राजवंश - गुप्त काळ

गुप्त साम्राज्याचा पाया रचणारे शासक श्री गुप्त होते. २७५ मध्ये गुप्त राजवंशाची स्थापना श्री गुप्त यांनी केली. मौर्य काळानंतर, गुप्त काळ हा भारतीय इतिहासाचा सुवर्णकाळ मानला जातो.

गुप्त राजवंशाची माहिती वायु पुराणातून मिळते. गुप्त काळातील अधिकृत भाषा संस्कृत होती.

दशांश प्रणाली व मंदिरांचे बांधकाम सुरू
बालविवाहाची प्रथा सुरू
सोन्याच्या नाण्यांना दिनार म्हणत
‘पंचतंत्र’ या ग्रंथाची रचना
ब्राह्मणांना करमुक्त जमीन, इतरांकडून षष्ठांश महसूल
गुप्त राजवंश साम्राज्यवादासाठी प्रसिद्ध

महान खगोलशास्त्रज्ञ शास्त्रज्ञ आर्यभट्ट, वराहमिहिर व वैद्य सुश्रुत हे याच काळातील होते. वराहमिहिर यांनी 'पंचसिद्धांतिका' ग्रंथ लिहिला.

गुप्त घराण्याचा उदय

श्रीगुप्त – श्रीगुप्त हे गुप्त घराण्याचे पहिले शासक आणि गुप्त घराण्याचे संस्थापक होते. पुण्याहून मिळालेल्या ताम्रपटात श्रीगुप्ताला 'आदिराज' या नावाने संबोधले आहे.
घटोत्कच गुप्त – श्रीगुप्तनंतर त्याचा मुलगा घटोत्कच गुप्त गादीवर बसला. काही नोंदींमध्ये, घटोत्कचला गुप्त घराण्याचा पहिला राजा म्हणून वर्णन केले आहे.
चंद्रगुप्त पहिला – चंद्रगुप्त हा घटोत्कच गुप्तचा मुलगा होता, ज्याने घटोत्कच गुप्तनंतर सत्तेची सूत्रे हाती घेतली. चंद्रगुप्त यांना महाराजाधिराज चंद्रगुप्त म्हणूनही ओळखले जाते, महाराजाधिराज ही पदवी चंद्रगुप्त पहिला यांना देण्यात आली होती. कदाचित ही पदवी त्यांच्या महान कार्यांमुळे त्यांना देण्यात आली असावी. चंद्रगुप्त पहिला हा गुप्त घराण्याचा पहिला महान सम्राट मानला जातो. गुप्त संवत सुरू करण्याचे श्रेय चंद्रगुप्त पहिला यांना दिले जाते. गुप्त काळात चंद्रगुप्त पहिला हा नाणी चलनात आणणारा पहिला होता.

⚔️ समुद्रगुप्त

चंद्रगुप्तनंतर, इ.स. 350 च्या सुमारास, त्याचा मुलगा समुद्रगुप्त सिंहासनावर बसला.
समुद्रगुप्तने एक विशाल साम्राज्य उभारले होते जे पूर्वेकडील बंगालच्या उपसागरापासून पश्चिमेकडील पूर्व मालवा आणि उत्तरेकडील हिमालयापासून दक्षिणेकडील विंध्य पर्वतापर्यंत पसरलेले होते.
अलाहाबादच्या शिलालेखानुसार, समुद्रगुप्त एक महान कवी आणि संगीतकार होते.
समुद्रगुप्त यांना त्यांच्या राज्य विस्तार धोरणांमुळे 'भारताचा नेपोलियन' असेही म्हटले जाते.

👑 चंद्रगुप्त द्वितीय (विक्रमादित्य)

गुप्त राजवंशाचा पुढचा शासक चंद्रगुप्त द्वितीय होता, जो समुद्रगुप्ताचा मुलगा होता, ज्याला विक्रमादित्य आणि देवगुप्त असेही म्हणतात.विक्रमादित्य हे त्याचे शीर्षक होते. याला 'शक-विजेता' असेही म्हणतात.
चंद्रगुप्त विक्रमादित्यने सुमारे 40 वर्षे राज्य केले. विक्रमादित्याच्या कारकिर्दीला भारतीय कला आणि साहित्याचा सुवर्णकाळ म्हटले जाते, तो भारतीय इतिहासाचाही सुवर्णकाळ होता.
चंद्रगुप्त द्वितीयचे विशाल साम्राज्य उत्तरेकडील हिमालयाच्या पायथ्यापासून दक्षिणेस नर्मदा नदीच्या काठापर्यंत आणि पूर्वेस बंगालपासून पश्चिमेस गुजरातपर्यंत पसरलेले होते. चंद्रगुप्त द्वितीयची पहिली राजधानी पाटलीपुत्र होती आणि दुसरी राजधानी उज्जैनी (उज्जैन) होती.
प्रसिद्ध कवी कालिदास हे चंद्रगुप्त द्वितीय यांचे दरबारी होते, ज्यांना दरबारात समाविष्ट असलेल्या नऊ रत्नांपैकी प्रमुख मानले जात असे.
त्यापैकी प्रसिद्ध वैद्य धन्वंतरी होते, ज्यांना आयुर्वेद वैद्य 'औषधांचा देव' मानतात. अमरसिंह, शंकू, क्षपनक (ज्योतिषी), बेताल भट, वराहमिहिर, घटकर्पर आणि वररुची ही इतर सात रत्ने होती.
चंद्रगुप्त द्वितीयच्या कारकिर्दीत चिनी प्रवासी फा-हियान भारतात आला.
चांदीची नाणी आणणारा पहिला शासक चंद्रगुप्त दुसरा होता, ज्यांना रूपक किंवा रप्यक म्हटले जात असे.मेहरौली येथे स्थित राजचंद्राचा लोखंडी स्तंभ चंद्रगुप्त द्वितीयने बांधला होता.

📚 कुमारगुप्त पहिला

चंद्रगुप्त द्वितीयच्या मृत्युनंतर त्याचा मुलगा कुमारगुप्त पहिला गादीवर आला.कुमारगुप्त पहिला याने अश्वमेध यज्ञ केला आणि महेंद्रदित्य ही पदवी धारण केली.
नालंदा विद्यापीठाची स्थापना कुमारगुप्त प्रथम यांच्या कारकिर्दीत झाली.
कुमारगुप्त पहिला, त्याचे वडील चंद्रगुप्त दुसरा यांच्याप्रमाणे, चांगल्या सुव्यवस्थेने आणि सुशासनाने राज्य चालवत होता आणि त्याच्या वडिलांनी दिलेले साम्राज्य जसेच्या तसे राखत होता.

🛡️ स्कंदगुप्त

कुमारगुप्ताच्या मृत्युनंतर त्याचा उत्तराधिकारी मुलगा स्कंदगुप्त गादीवर आला.
त्यांना एक अतिशय लोककल्याणकारी सम्राट मानले गेले आहे. त्याला क्रमादित्य आणि विक्रमादित्य इत्यादी पदव्या मिळाल्या होत्या.
स्कंदगुप्तानेही हूणांच्या हल्ल्यापासून देशाचे रक्षण केले.
स्कंदगुप्तानंतर, गुप्त घराण्याचा कोणताही राजा इतिहासाच्या पानांमध्ये नोंद करता येईल इतका आपला वर्चस्व वाढवू शकला नाही.
ज्यामुळे स्कंदगुप्ताच्या उत्तराधिकाऱ्यांबद्दल स्पष्ट माहिती उपलब्ध नाही.
गुप्त घराण्याचा शेवटचा शासक विष्णुगुप्त होता.

⚠️ गुप्त राजवंशाचा ऱ्हास

कौटुंबिक संघर्ष
परकीय आक्रमण (हूण)

गुप्त काळ हे भारतीय संस्कृती, विज्ञान, साहित्य व प्रशासनाचे सुवर्ण पर्व होते.

माळरान

🛕 गुप्त राजवंश - गुप्त काळ