भारतातील भूगर्भीय खडक

🪨 भारतातील भूगर्भीय खडक (Geological Rocks of India)

पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखाली आढळणाऱ्या खडकांना भूगर्भीय रचना म्हणतात. पृथ्वी थंड झाल्यानंतर विविध काळात सहा प्रमुख प्रकारचे खडक तयार झाले. भारताच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये हे खडक वेगवेगळ्या प्रमाणात आढळतात व प्रत्येक खडकात विशिष्ट खनिजे आढळतात.

🔷 भारतातील प्रमुख खडकांची यादी

1. आर्कियन खडक
2. धारवाड खडक
3. कडप्पा खडक
4. विंध्य खडक
5. गोंडवाना खडक
6. दख्खन ट्रॅप्स

---

1) आर्कियन खडक (Archaean Rocks)

• हे पृथ्वीवरील सर्वात जुने खडक आहेत.
• भारताच्या द्वीपकल्पीय प्रदेशाच्या सुमारे 2/3 भागात पसरलेले.
• कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, तामिळनाडू, बिहार येथे प्रमुख विस्तार.
• दाणेदार, कणीय संरचनेचे.
• यामध्ये जीवाश्म आढळत नाहीत.
• उदा.: ग्नीइस, ग्रॅनाइट, संगमरवरी, क्वार्ट्ज, डोलोमाइट
• कालांतराने मोठे रूपांतर झाल्याने मूळ स्वरूप नष्ट.

---

2) धारवाड खडक (Dharwar Rocks)

• पहिल्यांदा कर्नाटकातील धारवाड येथे सापडले.
• आर्कियन खडकांच्या रूपांतरणामुळे निर्माण.
• कर्नाटकातील: धारवाड, बेल्लारी, शिमोगा येथे सर्वाधिक.
• भारतातील सर्वात आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध खडक.
• यामध्ये आढळणारी प्रमुख खनिजे:
  • लोह
  • सोने
  • मॅंगनीज
  • जस्त
  • तांबे
  • टंगस्टन
  • क्रोमियम
• कर्नाटकातील कोलार आणि हट्टी खाणी येथेच आहेत.

---

3) कडप्पा खडक (Cuddapah Rocks)

• आंध्र प्रदेशातील कडप्पा जिल्ह्यावरून नाव.
• धारवाड खडकांच्या धूपामुळे व जलक्रियेने निर्मिती.
• मुख्य विस्तार: आंध्र प्रदेश
• काही प्रमाणात: मध्य प्रदेश, राजस्थान, महाराष्ट्र
• खनिजे: तांबे, निकेल, कोबाल्ट इत्यादी.
• धारवाड इतके समृद्ध नाहीत.

---

4) विंध्य खडक (Vindhyan Rocks)

• विंध्याचल पर्वत प्रदेशात आढळतात.
• हे प्रामुख्याने गाळाचे खडक आहेत.
• कडप्पा खडकांनंतर तयार झाले.
• उदा.: चुनखडी, वाळूचा खडक, संगमरवरी
• प्रसिद्ध खाणी:
  • पन्ना (मध्य प्रदेश) – हिऱ्यांसाठी प्रसिद्ध
  • गोलकोंडा (आंध्र प्रदेश)

---

5) गोंडवाना खडक (Gondwana Rocks)

• मुख्यत्वे नदीखोऱ्यांमध्ये आढळतात.
• प्रमुख क्षेत्रे:
  • दामोदर खोरे
  • महानदी खोरे
  • गोदावरी खोरे
• भारताच्या 98% कोळशाचा साठा याच खडकांमध्ये.
• बिटुमिनस कोळसा सर्वाधिक येथेच.

---

6) दख्खन ट्रॅप्स (Deccan Traps)

• द्वीपकल्पीय भारत पूर्वी गोंडवाना भूमीचा भाग होता.
• आफ्रिकन भूभागापासून वेगळे होताना ज्वालामुखी लाव्हा पसरून बेसाल्ट खडक तयार झाले.
• प्रमुख विस्तार: महाराष्ट्र
• काही विस्तार: मध्य प्रदेश, गुजरात
• काळी माती (रेगूर माती) ही दख्खन ट्रॅप्सच्या धूपामुळे तयार.

---

📌 ही माहिती UPSC, MPSC, SSC, Railway आणि इतर परीक्षांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.