द्वीपकल्पीय भारतातील पर्वतरांगा

द्वीपकल्पीय भारतातील पर्वतरांगा (Peninsular Mountains of India)

द्वीपकल्पीय भारतातील पर्वत — भारताच्या दक्षिणेकडील त्रिकोणी आकाराच्या भूभागाला द्वीपकल्पीय भारत म्हणतात. हा भूभाग तीन बाजूंनी समुद्राने वेढलेला असून उत्तरेस जमिनीशी जोडलेला आहे. या प्रदेशात अनेक प्राचीन पर्वतरांगा, पठारे आणि दऱ्या आढळतात.

🔹 द्वीपकल्पीय म्हणजे काय?

तीन बाजूंनी पाण्याने वेढलेला आणि एका बाजूला जमीन असलेला भूभाग म्हणजे द्वीपकल्प होय. भारताच्या दक्षिणेकडील हा त्रिकोणी भूभाग “द्वीपकल्पीय भारत” म्हणून ओळखला जातो.

🏔️ द्वीपकल्पीय भारतातील पर्वतरांगांचे तीन प्रमुख विभाग:

1. गुजरातच्या टेकड्या
2. पश्चिम घाटाच्या टेकड्या
3. पूर्व घाटाच्या टेकड्या

---

01 गुजरातच्या टेकड्या

गुजरातमधील टेकड्या कच्छच्या रण आणि सौराष्ट्र प्रदेशात पसरलेल्या आहेत. सौराष्ट्र प्रदेशाला काठियावाड द्वीपकल्प असेही म्हणतात.

मुख्य टेकड्या:

• कच्छ टेकड्या: कच्छच्या रणजवळ स्थित आहे. राजस्थानमधून वाहणारी लुणी नदी (लवण नदी) येथे कोरडी पडते. सर्वात उंच शिखरला कालो डांगर म्हणतात. त्याची उंची 462 मीटर आहे.
• बरदा टेकड्या: गुजरातच्या सौराष्ट्र प्रदेशात जामनगर जिल्ह्यात आहेत , पोरबंदर बंदरापासून 15 किमी अंतरावर आहेत. या टेकडीचे सर्वात उंच शिखर "अभापरा" आहे.
• गिरनार टेकड्या: या जुनागढ जवळ आहेत. या टेकड्यांना रैवतक पर्वत म्हणूनही ओळखले जाते. सर्वोच्च शिखर गोरखनाथ (सुमारे 3500 फूट) आहे. येथे सम्राट अशोकाचे 14 शिलालेख आहेत.
• गिर टेकड्या: गिर राष्ट्रीय उद्यान येथे असून आशियाई सिंह येथे आढळतात.
• मांडव टेकड्या: गुजरातमधील आणखी एक प्रसिद्ध पर्वतरांग.

---

02 पश्चिम घाटाच्या टेकड्या (सह्याद्री पर्वत)

पश्चिम घाटांना सह्याद्री पर्वतरांगा म्हणतात. या घाटांचा विस्तार गुजरातपासून केरळपर्यंत आहे.

प्रदेशानुसार विभागणी:

• कोकण किनारा: गुजरातपासून गोवा व कर्नाटकपर्यंत.
• मलबार किनारा: कर्नाटकपासून केरळपर्यंत.

मुख्य पर्वतरांगा व शिखरे:

• सातमाळा पर्वतरांगा: नाशिक येथे स्थित आहे. सर्वोच्च शिखर 1472 मीटर आहे.
• अजिंठा टेकड्या: औरंगाबाद येथे स्थित आहेत.  अजिंठा व वेरूळ लेणी येथे आहेत.युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांपैकी एक आहेत.
• हरिश्चंद्र पर्वतरांगा:  त्यांची सरासरी उंची 600 मीटर आहे. हरिश्चंद्र आणि बालाघाट पर्वतरांगा दोन नद्यांच्या मध्ये आहेत,उत्तरेला गोदावरी आणि दक्षिणेला भीमा. म्हणूनच, या दोन टेकड्या गोदावरी आणि भीमा नद्यांना वेगळे करतात.
• बालाघाट पर्वतरांगा: त्यांची सरासरी उंची 550 ते 825 मीटर आहे. 
• कळसुबाई शिखर: नाशिक, महाराष्ट्र येथे स्थित आहे. महाराष्ट्रातील सर्वात उंच शिखर (1646 मीटर) आहे. 
• महाबळेश्वर: कृष्णा नदीचा उगम येथे.
• कुद्रेमुख टेकड्या: कर्नाटकात स्थित आहेत. जवळच बाबा बुढांगिरी पर्वत आहे. 
• ब्रह्मगिरी टेकड्या: कावेरी नदीचा उगम कुर्ग (कर्नाटक) येथे होतो.
• निलगिरी टेकड्या: केरळ, तामिळनाडू आणि कर्नाटकच्या सीमेवर पश्चिम आणि पूर्व घाट एकत्र येतात. येथेच निलगिरी पर्वत आहेत. त्याचे सर्वोच्च शिखर दोड्डा बेट्टा आहे, ज्याची उंची 2637 मीटर आहे. हे पश्चिम घाटातील दुसरे सर्वोच्च शिखर आहे. त्याच्या खाली पालघाट खिंड आहे. ऊटी किंवा उटकमंड हे पर्यटन स्थळ येथे आहे.
• अन्नामलाई टेकड्या: केरळ आणि तामिळनाडूच्या सीमेवर स्थित आहे. सर्वोच्च शिखर अन्नामुडी (2695 मीटर) पश्चिम घाटातील सर्वात उंच शिखर आहे.
• पलानी टेकड्या: तामिळनाडूतील प्रसिद्ध पर्यटनस्थळ कोडाईकनाल येथे आहे.
• वेलची टेकड्या: भारतातील सर्वात दक्षिणेकडील टेकड्या आहेत. शेनकोट्टा खिंड येथे आहे.महेंद्रगिरी शिखर येथे आहे.

---

03 पूर्व घाटातील टेकड्या

पश्चिम घाटातून उगम पावणाऱ्या नद्या पूर्वेकडे वाहतात आणि पूर्व घाटातून बंगालच्या उपसागराला मिळतात. त्यामुळे धूप प्रक्रियेमुळे या घाटांमध्ये अनेक खिंडी व दऱ्या निर्माण झाल्या आहेत.

पूर्व घाटातील प्रमुख टेकड्या:

🟤 ओडिशा:

• गढजत टेकड्या
• टिकरपारा पर्वतरांगा
• नयागड टेकड्या

🟢 आंध्र प्रदेश:

• एरामला टेकड्या: कुर्नूल जिल्ह्यात आहेत. त्याच्या पूर्वेला, कृष्णा नदीची उपनदी, तुंगभद्रा नदी त्याला जोडते.
• शेषचलम टेकड्या
• नल्लामलाई टेकड्या
• वेलीकोंडा टेकड्या
• पलकोंडा टेकड्या
• नागरी टेकड्या

🔵 तामिळनाडू:

• जावडी टेकड्या
• पचाईमलाई टेकड्या
• सर्वरायन टेकड्या
• सिरूमलाई टेकड्या

---

📘 निष्कर्ष:

द्वीपकल्पीय भारतातील पर्वतरांगा या भारताच्या भूगोल, हवामान आणि जलनिस्सारण प्रणालीसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहेत. या टेकड्यांमधून उगम पावणाऱ्या नद्या, जैवविविधतेने समृद्ध जंगलं आणि पर्यटन स्थळं भारताच्या सांस्कृतिक तसेच आर्थिक विकासात मोठा वाटा उचलतात.