बंगालचा इतिहास | बंगालचे नवाब, मुघल काळ आणि प्लासीची पार्श्वभूमी

🌾 बंगालचा इतिहास | बंगालचे नवाब, मुघल काळ आणि प्लासीची पार्श्वभूमी

बंगालचा इतिहास मुघल काळाच्या सुरुवातीपासून आधुनिक काळापर्यंत अनेक पैलूंनी समृद्ध आहे. मुर्शिद कुली खानपासून सिराज-उद-दौला पर्यंतच्या नवाबांची माहिती, त्यांचे शासन, मराठ्यांशी झालेले संघर्ष आणि इंग्रजांच्या ताब्यात जाण्याची पार्श्वभूमी. स्पर्धा परीक्षांकरता उपयुक्त संक्षेप इथे दिला आहे.

🕊️ नवाबांची शृंखला — महत्वाच्या घटनांसह

मुर्शिद कुली खान (1700–1727)

• औरंगजेबाने 1700 मध्ये मुर्शिद कुली खान (पूर्वी हिंदू ब्राह्मण) याला बंगालचा दिवाण म्हणून नियुक्त केले.
• 1707 मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्युनंतर, मुर्शिद कुली खान आणि अजीमुश्शान (औरंगजेबचा नातू) यांच्यात वाद निर्माण झाला. या वादामुळे मुर्शिद कुली खानने आपली राजधानी ढाक्याहून मुर्शिदाबादला हलवली आणि मुघल सल्तनतला वार्षिक खंडणी देणे देखील बंद केले.
• महत्त्वाचे बंड: उदयनारायण-सीतानारायण, सुजाद खान, नजाद खान.
• 1717 मध्ये, मुघल सम्राट फारुखसियारने त्याला बंगालचा सुभेदार म्हणून नियुक्त केले. 
• 1719 मध्ये, ओरिसा बंगालमध्ये विलीन झाला आणि ओरिसाचा दिवाणीही मुर्शिद कुली खानच्या ताब्यात आला.
• मुर्शिद कुली खान हा इजारेदारी पद्धतीचे प्रवर्तक होता , जी शेतकऱ्यांना त्यांचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी कर्ज देत असे.
• या काळापासून बंगालमध्ये वंशपरंपरागत शासनपद्धती सुरू झाली.

शुजा-उद्दीन-मोहम्मद-खान (1727–1739)

• 1727 मध्ये मुर्शिद कुली खानांच्या मृत्यूनंतर , त्याचा जावई शुजा-उद्दीन मुहम्मद खान नवाब झाला (पूर्वी ओरिसाचा उप-सुभेदार).
• 1732 मध्ये बिहार बंगालात विलीन; त्याने अलिवर्दी खानला बिहारचा उप-सुभेदार नियुक्त केला — ही मोठी चूक ठरली.

सरफराज खान (1739–1740)

• 1739 मध्ये शुजा-उद्दीनच्या मृत्यूनंतर त्याचा मुलगा सरफराज नवाब झाला.
• त्याने हैदरजंग (आलम-उद-दौला-हैदरगंज) ही पदवी धारण केली.
• अक्षम आणि कमकुवत शासक म्हणून ओळखला गेला.
• 1740 मध्ये अलिवर्दी खानने हाजी अहमद व जगत सेठ यांच्या मदतीने बंड करून गिरियाच्या लढाईत त्याला पराभूत केले.

अलीवर्दी खान (1740–1756)

• 1740 मध्ये गिरियाच्या लढाईनंतर, अलीवर्दी खान बंगालचा पुढचा नवाब बनला.
• बंगालचा नवाब झाल्यावर त्याने "मिर्झा मुहम्मद खान" ही पदवी धारण केली.
• अलीवर्दी खानने तत्कालीन मुघल सम्राट मुहम्मद शाह रंगीला याला 2 करोड़ रुपये खंडणी पाठवली. त्या बदल्यात, मुघल सम्राटाने अलीवर्दी खानला बंगालचा नवाब म्हणून मान्यता देणारी घोषणा जारी केली.
• अलिवर्दी खान हा बंगालचा पहिला नवाब होता ज्याला मुघलांनी अधिकृतपणे बंगालचा पहिला नवाब घोषित केले होते. 
• त्याच्या कारकिर्दीत, 1740 ते 1751 पर्यंत, तो दरवर्षी मराठ्यांशी संघर्ष करत असे, ज्यामध्ये अलीवर्दी खानचे मोठे नुकसान झाले. अखेर, 1751 मध्ये, त्याने मराठ्यांशी शांतता करार केला, ज्यामध्ये असे म्हटले होते: 
• अलीवर्दी खान दरवर्षी मराठ्यांना चौथ कर म्हणून 12 लाख रुपये देत असे. ओरिसा मराठ्यांच्या स्वाधीन केला जाईल.
• आपल्या राजवटीत त्यानी इंग्रजांना बंगालमध्ये व्यापार करण्याचा अधिकार दिला, परंतु त्यांना सैन्य मजबूत करण्याचा आणि राखण्याचा अधिकार दिला नाही.
• अलीवर्दी खानला मुलगा नव्हता. त्याच्या हयातीत त्याने त्याच्या धाकट्या मुलीचा मुलगा सिराज-उद-दौला याला त्याचा उत्तराधिकारी म्हणून निवडले.

सिराज-उद-दौला (1756–1757)

• अलीवर्दीच्या मृत्यूनंतर २३ व्या वयात नवाब बनला; विरोधकांमध्ये अलिवर्दीची मोठी मुलगी (घसीटी बेगम) आणि इतर गट होते.
• 1756 मधील मनिहारीची लढाई जिंकून सिराज-उद-दौला विजयी ठरला.
• ब्रिटिश-फ्रेंच संघर्ष (सात वर्षांचे युद्ध) या पार्श्वभूमीवर इंग्रज आणि फ्रेंच कंपन्यांचा प्रभाव वाढला.या युद्धादरम्यान दोघांनीही आपापल्या कंपन्यांना मजबूत करण्यास सुरुवात केली. 
• सिराजने तटबंदी (fortifications) थांबवण्याचा आदेश दिला; फ्रेंचने मान्य केले, परंतु इंग्रजांनी नाकारले — ही नंतर प्लासी (1757) ला नेणारी एक कारणे झाली.
• इंग्रजांच्या "दसतक" (1717 चा आदेश) चा गैरवापर आणि तटबंदीवरील वाद प्लासीपर्यंत निर्णायक ठरले.

⚑ टिप: स्पर्धा परीक्षांसाठी प्रत्येक नवाबच्या कालखंडातील महत्वाची तारीख, प्रमुख निर्णय आणि परकीय कंपन्यांशी संबंधित धोरणे लक्षात ठेवा — हे प्रश्नात विचारले जाते.