भारतातील मृदेचे प्रकार

भारतामध्ये मातीचे विविध प्रकार आहेत, जे ICAR (भारतीय कृषी संशोधन परिषद) नुसार ओळखले जातात. हे UPSC, PCS परीक्षा आणि सामान्य ज्ञानासाठी महत्त्वाचे आहेत.

---

8 प्रमुख मृदा प्रकार

1. डोंगराळ मृदा (Mountain / Hill Soil)
2. गाळाची मृदा (Alluvial Soil)
3. लाल मृदा (Red Soil)
4. काळी मृदा (Black Soil / Regur Soil)
5. जांभी मृदा (Laterite Soil)
6. पीट आणि दलदलीची मृदा (Peat & Marshy Soil)
7. वाळवंटातील माती (Desert Soil / Arid Soil)
8. क्षारयुक्त मृदा (Alkaline Soil / Saline Soil)

सर्व मातीत सामान्य कमतरता:

• ह्यूमस (Humus)
• नायट्रोजन (Nitrogen)
• फॉस्फरस (Phosphorus)

भारतामध्ये सर्वाधिक क्षेत्र व्यापणाऱ्या माती:

• गाळाची मृदा – 43%
• लाल मृदा – 18%
• काळी मृदा – 15%
• लॅटेराइट मृदा – 3.7%

---

1. डोंगराळ मृदा (Mountain / Hill Soil)

डोंगराळ मृदा ही हिमालयाच्या काठावर आणि डोंगराळ प्रदेशात आढळणारी मृदा आहे. ही माती मुख्यत्वे डोंगर उतारांवर आणि उंच प्रदेशांवर असते.

• प्रदेश: जम्मू-काश्मीर, हिमाचल प्रदेश, उत्तराखंड, सिक्कीम, अरुणाचल प्रदेश
• सेंद्रिय पदार्थ: ह्यूमस मुबलक प्रमाणात असते, त्यामुळे माती आम्लयुक्त (acidic) राहते.
• पिके: डोंगर उतारावर सफरचंद, नाशपाती आणि चहा यासारखी पिके घेतली जातात.
• मातीची पूर्णता: ही माती पूर्णपणे विकसित मानली जात नाही कारण ती दगड आणि खडकाच्या विघटनामुळे सतत बदलत असते.

डोंगराळ प्रदेशात ही माती खूप सुपीक असते, परंतु उतारामुळे मातीचा घसरण (erosion) होण्याची शक्यता असते.

योग्य सिंचन आणि संरक्षण उपाय केल्यास हिच्यावर अत्यंत फलदायी शेती केली जाऊ शकते.

2. गाळाची मृदा (Alluvial Soil)

गाळाची मृदा ही भारतातील सर्वात सुपीक आणि व्यापक माती आहे, मुख्यत्वे नद्यांच्या मैदानी प्रदेशात आढळते.

• प्रदेश: उत्तर भारत(सतलज मैदानापासून ब्रह्मपूर मैदानापर्यंतचा मैदानी प्रदेश), पूर्व किनारा (महानदी, गोदावरी, कृष्णा, कावेरी यांचे त्रिभुज प्रदेश), केरळ आणि गुजरातचे काही भाग.
• निर्मिती: गाळाची मृदा डोंगराळ भागातून नद्यांद्वारे वाहून आणली जाते आणि मैदानी प्रदेशात पसरवली जाते.
• प्रकार: 
• खादर (Khadar / New Alluvium) - नदीजवळील पूरग्रस्त भागात आढळते.दरवर्षी नदीच्या पूरामुळे नूतनीकरण होते, म्हणून तिला नवीन गाळ म्हणतात.अत्यंत सुपीक आणि पिकवटीस अनुकूल असते.
• भांगर (Bhangar / Old Alluvium) - नदीपासून दूर असलेल्या भागात आढळते.दरवर्षी नदी त्याचे नूतनीकरण करत नाही, म्हणून जुने गाळ म्हणतात.तुलनेने कमी सुपीक असते.उत्खनन करताना गाडलेले चुन्याचे ढिगारे आढळतात.
• सुपीकता: नायट्रोजन, फॉस्फरस, ह्युमस कमी प्रमाणात असतात.चुना आणि पोटॅशियम मुबलक प्रमाणात असतात.शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.
• मुख्य पिके: धान्ये, गहू, कापूस, ऊस, भाजीपाला

गाळाची मृदा शेतीसाठी सर्वात महत्त्वाची असल्यामुळे तिचे व्यवस्थापन आणि सिंचन योग्य रीतीने केले जातात.

3. लाल मृदा (Red Soil)

लाल मृदा ही भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात मोठी माती गट आहे आणि देशाच्या सुमारे १८% भागावर पसरलेली आहे.

• रंगाचे कारण: लाल रंग आयर्न ऑक्साईड (लोह ऑक्साईड) मुळे येतो.
• प्रदेश: दक्षिण भारत (तामिळनाडू, तेलंगणा, आंध्र प्रदेश), मध्य भारत(छत्तीसगड, ओडिशा, पूर्व मध्य प्रदेश, झारखंड), ईशान्य भारत, द्वीपकल्पीय प्रदेश
• सुपीकता: लाल माती सूपीकतेने मध्यम असते आणि पाणी जास्त ठेवू शकत नाही.ही माती सिंचनावर आधारित शेतीसाठी उपयुक्त आहे.
• मुख्य पिके: तांदूळ, कापूस, गहू, उडीद, तूर

तामिळनाडूमध्ये सर्वात मोठे क्षेत्र आढळते.

लाल मातीची सुपीकता कमी असल्यामुळे सेंद्रिय खतांचा वापर शेतीसाठी आवश्यक असतो.

4. काळी मृदा (Black Soil / Regur Soil)

काळी मृदा ही कापसाची माती, रेगुर माती किंवा लावा माती म्हणून ओळखली जाते. ही माती विशेषतः लावा खडकांच्या विघटनातून तयार होते आणि सुपीकतेसाठी प्रसिद्ध आहे.

• प्रदेश: दख्खन पठार, माळवा पठार, गुजरात, उत्तर प्रदेश
• वैशिष्ट्ये: पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता: अत्यंत जास्त असते, त्यामुळे कोरडवाहू शेतीसाठी योग्य आहे. माती काळी, चिकटसर आणि फाटण्याची प्रवृत्ती असते, जी पाण्याच्या अनुपस्थितीत दिसून येते.
• मुख्य पिके: कापूस, तांदूळ, ज्वारी, मका

ही माती सिंचनावर आधारित शेतीसाठी उपयुक्त असून, कोरडवाहू प्रदेशात शेतकऱ्यांसाठी सर्वाधिक फायदेशीर ठरते.

या मातीला चेर्नोझेम (Chernozem) म्हणून ओळखले जाते. हि युक्रेनमधील काळ्या समुद्राच्या उत्तरेस आणि अमेरिकेतील ग्रेट लेक्सच्या पश्चिमेस आढळते.

5. जांभी मृदा (Laterite Soil)

जांभी मृदा (laterite soil) ही उष्णकटिबंधीय आणि दमट हवामानाच्या प्रदेशात आढळणारी माती आहे. तिची निर्मिती उच्च तापमान आणि जास्त पावसामुळे खडकांचे अपक्षरण होऊन होते.

या मातीच्या निर्मितीसाठी दोन मुख्य अटी आहेत:

1. वार्षिक पाऊस 200 सेमी पेक्षा जास्त

2. अति उष्णता

• प्रदेश: पश्चिम किनारा, ओडिशा, शिलाँग पठार, केरळ, महाराष्ट्र
• सुपीकता: ह्यूमस, नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम कमी प्रमाणात असतात.लोह आणि अॅल्युमिनियम ऑक्साईड मुबलक प्रमाणात असतात; लाल रंगासाठी लोह ऑक्साईड जबाबदार आहे.
• भौतिक गुणधर्म: सततच्या पावसामुळे आणि त्यानंतरच्या कोरड्या हवामानामुळे मातीतील सिलिकाचे कण वाहून जातात, ज्यामुळे माती गळणारी बनते.
• उपयुक्तता: अन्नधान्य पिकांसाठी कमी योग्य तर विटा बनवण्यासाठी उत्तम माती आहे.
• मुख्य पिके:  चहा, कॉफी, मसाले, काजू, सिंचोना इत्यादी पिके घेतली जातात.

ही माती गडद लाल रंगाची असून, पाण्याचा चांगला प्रवाह ठेवते, परंतु नैसर्गिक खतांची गरज असते.

6. पीट आणि दलदलीची मृदा (Peat & Marshy Soil)

पीट आणि दलदलीची मृदा ही मुख्यत्वे पाणथळ प्रदेशात आढळणारी माती आहे, जिथे सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण अत्यंत जास्त असते. ही माती प्रामुख्याने वनस्पतींच्या अवशेषांच्या कुजण्यामुळे तयार होते, जे पाणी साचलेल्या आणि ऑक्सिजन कमी असलेल्या परिस्थितीत जमा होतात.

• प्रदेश: केरळ, तामिळनाडू, सुंदरबन, भरती-ओहोटीच्या किनारी भाग.
• वैशिष्ट्ये: सेंद्रिय पदार्थ समृद्ध, पाण्याने भरलेली, ह्यूमसने समृद्ध असते.
• उपयोग: नैसर्गिक खत, पिकांसाठी सुपीक(नारळ, तांदूळ, ज्यूट), जलसंचयनासाठी उपयुक्त असते.

ही माती जवळजवळ कायम पाण्याने भरलेली राहते, त्यामुळे तिच्यावर पिकांची लागवड योग्य पद्धतीने केली जाते.

7. वाळवंटातील माती (Desert Soil / Arid Soil)

वाळवंटातील माती ही मुख्यत्वे भारताच्या शुष्क पश्चिम भागात आढळते. ही माती पाण्याची कमतरता असलेल्या प्रदेशांमध्ये आढळणारी आहे आणि तिचे सुपीकपण कमी असते.

• प्रदेश: दक्षिण पंजाब, दक्षिण हरियाणा, राजस्थान, गुजरातचा कच्छ प्रदेश.
• वैशिष्ट्ये: वाळूची मात्रा जास्त, त्यामुळे माती सुकून जाणारी असते.पाण्याचा अवशोषण कमी, त्यामुळे सिंचन आवश्यक असते.सुपीकता कमी, म्हणून नैसर्गिक खतांची गरज असते.
• मुख्य पिके: अन्नधान्य पिकवणे अवघड असते, म्हणून ज्वारी, बाजरी, भरडधान्य, मोहरी यासारखी शुष्क प्रतिरोधक पिके घेतली जातात.

ही माती शुष्क प्रदेशात शेतीसाठी अनुकूल नसली तरी, योग्य पाणी व्यवस्थापन आणि पिकांची निवड केल्यास उपयोगी ठरते.

8. क्षारयुक्त मृदा (Alkaline / Saline Soil)

क्षारयुक्त आणि क्षारीय माती ही मुख्यत्वे जास्त सिंचन असलेल्या प्रदेशात आढळते. ही माती अधिकतर हरित क्रांतीच्या काळात विकसित झालेल्या सिंचन क्षेत्रांमध्ये आढळते.

• प्रदेश: पंजाब, हरियाणा, पश्चिम उत्तर प्रदेश, उत्तर राजस्थान
• वैशिष्ट्ये: ह्यूमसचे प्रमाण कमी असते.सिंचनामुळे माती ओलसर राहते, परंतु पाणी व्यवस्थित न वाहता जमा झाल्यास क्षारीय होऊ शकते.
• पिके: फक्त बरसीम, भात आणि ऊस यासारखी क्षार प्रतिरोधक पिके घेतली जातात.

ही माती क्षारयुक्त असल्यामुळे बऱ्याच पिकांसाठी प्रतिकूल असते.योग्य व्यवस्थापन (जसे की गोड पाणी देणे, ड्रेनेज सुधारणे) केल्यास उपयुक्त पिकासाठी सुधारता येऊ शकते.