भारतातील ऊर्जा खनिजे

🌟 भारतातील ऊर्जा खनिजे (Energy Minerals in India)

भारतामध्ये ऊर्जा निर्मितीसाठी सर्वात महत्त्वाची खनिजे म्हणजे अणुऊर्जा खनिजे, कोळसा, लिग्नाइट इत्यादी. ही खनिजे औष्णिक, अणु आणि औद्योगिक ऊर्जा पुरवठ्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.

🔶 भारतातील अणुऊर्जा खनिज साठे(Nuclear Minerals in India)

काही नैसर्गिक घटकांचे केंद्रक स्वयंचलित विघटन (Radioactive decay) होऊन मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा निर्माण करतात. या घटकांना अणुऊर्जा खनिजे म्हणतात. अणुऊर्जा खनिजांमध्ये प्रामुख्याने युरेनियम आणि थोरियम यांचा समावेश होतो.

बेरिलियम व झिरकोनियम ही सहायक अण्वस्तू-उद्योगात महत्त्वाची खनिजे आहेत. अँटिमनी हे थेट अणुऊर्जा खनिज नसले तरी मिश्रधातूंमध्ये व अणु उद्योगात वापरले जाते.

🟣 युरेनियम (Uranium)

भारत जगातील 2% युरेनियमचे उत्पादन करतो.
युरेनियम खडकांमध्ये मिश्र स्वरूपात आढळते.
युरेनियममध्ये सतत स्वयंचलित विघटन (Radioactive Decay) होतो.
मुख्य धातू — पिचब्लेंड(Pitchblende), यूरेनिनाइट(Uraninite), समरस्काइट(Samarskite), थोरियनाइट(Thorinite).
अणुऊर्जा निर्मितीसाठी सर्वात महत्त्वाचे खनिज.

युरेनियमचे प्रमुख साठे:

झारखंड: जादुगुडा (भारताची पहिली युरेनियम खाण, 1967 पासून कार्यरत), बगजाता.
आंध्र प्रदेश: तुम्मलापल्ली — भारतातील सर्वात मोठी खाण
मेघालय: महाडस्क (खासी हिल्स)

🟡 थोरियम (Thorium)

भारताकडे जगातील सर्वाधिक थोरियम साठा आहे.

✔ वैशिष्ट्ये

थोरियम मुक्त धातू स्वरूपात न आढळता संयुगांच्या स्वरूपात मिळतो.
मोनाझाइट वाळूपासून मिळते.
स्वतः विखंडनक्षम नसले तरी U-233 निर्मितीसाठी उपयुक्त आहे.

✔ भारतातील प्रमुख थोरियम क्षेत्र

केरळ किनारपट्टी
तमिळनाडू
ओडिशा

🔵 सहाय्यक अणुऊर्जा खनिजे

ही स्वतः विखंडनक्षम नसली तरी अणुऊद्योगात महत्त्वाची भूमिका बजावतात:

1. बेरिलियम (Be)

अणुभट्ट्यांमध्ये न्यूट्रॉन मॉडरेटर म्हणून वापर
हे दुय्यम अणु खनिज मानले जाते.

2. झिरकोनियम (Zr)

अणुभट्ट्यांतील इंधन कॅप्सूलमध्ये (fuel cladding) वापर
गंजरोधक, उच्च तापमान प्रतिरोधक.

3. अँटिमनी (Sb)

प्राथमिक अणुऊर्जा खनिज नाही
पण विविध मिश्रधातू आणि अणु उद्योगातील उपकरणांमध्ये उपयुक्त.

🟩 भारतातील कोळशाचे साठे(Coal Reserves in India)

भारताचा एकूण कोळसा साठा: 378.21 अब्ज टन
कोळसा उत्पादनात भारताचा क्रम: जगात 2रा. चीन > भारत > अमेरिका
भारतातील 75% कोळसा औष्णिक वीजनिर्मितीसाठी वापरला जातो.
Coal India Ltd. स्थापना – 1975 भारतातील सर्वात मोठी कोळसा उत्खनन कंपनी
भारतातील सर्वात मोठ्या कोळसा खाणी — झारखंड.

कोळसा-समृद्ध प्रमुख राज्ये:

झारखंड
ओडिशा
छत्तीसगड

🟦 कोळशाचे प्रकार

1️⃣ अँथ्रासाइट (Anthracite)

अँथ्रासाइट कोळशामध्ये कार्बनचे प्रमाण 85% पेक्षा जास्त असते.
भारतात अँथ्रासाइट कोळसा फक्त जम्मू आणि काश्मीर राज्यात आढळतो.

2️⃣ बिटुमिनस (Bituminous)

बिटुमिनस कोळशामध्ये कार्बनचे प्रमाण 55% ते 65% पर्यंत असते.
भारतातील 90% पेक्षा जास्त कोळशाचे साठे याच प्रकारात आहेत.
बिटुमिनस कोळसा हा गोंडवाना काळातील कोळसा आहे
बिटुमिनस कोळसा प्रामुख्याने पूर्व भारतातील चार राज्ये, झारखंड, पश्चिम बंगाल, ओडिशा आणि छत्तीसगडमध्ये आढळतो.

3️⃣ लिग्नाइट (Lignite)

लिग्नाइट कोळशामध्ये कार्बनचे प्रमाण 45% ते 55% पर्यंत असते.
लिग्नाइट कोळशाला तपकिरी कोळसा असेही म्हणतात.
भारतात लिग्नाइट कोळसा सर्वात जास्त प्रमाणात तामिळनाडूच्या नेवेली प्रदेशात आढळतो.
आसाममधील माकुम आणि राजस्थानमधील पलना येथेही कमी प्रमाणात आढळतो.

4️⃣ पीट (Peat)

पीट कोळशामध्ये कार्बनचे प्रमाण 45% पेक्षा कमी असते.
पीट कोळसा हा कमी दर्जाचा कोळसा आहे.
दलदलीच्या भागात पीट कोळसा आढळतो.

🔥 कोकिंग आणि नॉन-कोकिंग कोळसा

🔸 भारतात आढळणारा बहुतेक कोळसा नॉन-कोकिंग ग्रेडचा असतो.
🔸 कोकिंग ग्रेड कोळशामध्ये कार्बनचे प्रमाण जास्त आणि आर्द्रतेचे प्रमाण कमी असते.
🔸 कोकिंग कोळसा — लोखंड–पोलाद उद्योगासाठी आवश्यक
🔸 भारत कोकिंग कोळसा — ऑस्ट्रेलिया आणि चीन मधून आयात करतो.

🌋 भारतातील कोळसा कोणत्या खडकांमध्ये आढळतो?

🟧 1. गोंडवाना खडक

भारतातील 98% कोळसा
मुख्यतः बिटुमिनस
मुख्य प्रदेश — छोटानागपूर पठार( झारखंड,ओडिशा,पश्चिम बंगाल,छत्तीसगड)

🟧 2. तृतीयक (Tertiary) खडक

फक्त 2% कोळसा
अँथ्रासाइट प्रकार
मुख्य ठिकाण — कारगिल

🌊 भारतातील नदी खोऱ्यातील कोळसा क्षेत्रे

1️⃣ दामोदर खोरे — झारखंड व पश्चिम बंगाल

पश्चिम बंगाल:-राणीगंज
झारखंड:- जरिया(धनबाद), बोकारो(हजारीबाग), गिरिडीह.

2️⃣ सोन खोरे — मध्य प्रदेश, छत्तीसगड

सिंगरौली (MP)
सोहागपूर (MP)
तातापानी, रामकोला (Chhattisgarh)

3️⃣ महानदी खोरे — छत्तीसगड, ओडिशा

कोरबा (Chhattisgarh)

4️⃣ ब्राह्मणी खोरे — ओडिशा

तालचेर

5️⃣ गोदावरी खोरे — आंध्र प्रदेश

सिंगारेनी कोळसा क्षेत्र

माळरान

भारतातील ऊर्जा खनिजे