भारतीय हवामान

भारतीय हवामान (Indian Climate)

भारताचे हवामान प्रामुख्याने उष्णकटिबंधीय मान्सून हवामान म्हणून ओळखले जाते. भारतीय हवामानाची दोन प्रमुख वैशिष्ट्ये अशी आहेत:

• १️⃣ उष्णकटिबंधीय (Tropical)
• २️⃣ मान्सून (Monsoon)

---

🌡️ 1. उष्णकटिबंधीय हवामान

विषुववृत्तावर(0°) वर्षभर थेट सूर्यप्रकाश पडतो आणि त्यामुळे तापमान जास्त असते. 23.5° उत्तर अक्षांशाला कर्कवृत्त आणि 23.5° दक्षिण अक्षांशाला मकरवृत्त म्हणतात. या दोन्ही वृत्तांमधील प्रदेश उष्ण कटिबंध म्हणून ओळखला जातो आणि तो पृथ्वीवरील सर्वात उष्ण भाग आहे, कारण येथे सूर्यकिरण वर्षभर थेट पडतात.

कर्कवृत्त भारताच्या मध्यभागातून जाते, त्यामुळे कर्कवृत्ताच्या दक्षिणेकडील भारतात उष्णकटिबंधीय हवामान आढळते.

साधारणपणे, कर्क रेषा आणि मकर रेषा हवामान विभाजन म्हणून काम करतात.म्हणजेच, कर्क रेषा आणि मकर रेषा यांच्यातील प्रदेश उष्णकटिबंधीय मानला जातो, तर त्यांच्या उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील प्रदेश समशीतोष्ण मानले जातात.

तथापि, हा नियम भारतीय उपखंडाला पूर्णपणे लागू होत नाही आणि कर्कवृत्त हवामान विभाजक म्हणून काम करत नाही. याची दोन प्रमुख कारणे आहेत:

कर्क आणि मकर रेषा भारतात हवामान विभाजक का नाहीत?

कारण १️⃣ — हिमालयीन पर्वतरांग

• हिमालय सायबेरियातील थंड वाऱ्यांना भारतात येऊ देत नाही.
• म्हणून कर्कवृत्ताच्या उत्तरेतील प्रदेश समशीतोष्ण पट्ट्यात असूनही फार थंड होत नाही.

कारण २️⃣ — हिमालयामुळे होणारा पाऊस

• हिंद महासागरातील बाष्पयुक्त वारे हिमालयाला धडकून भारतात पाऊस पाडतात.
• त्यामुळे कर्कवृत्ताच्या उत्तरेकडेही पाऊस पडतो — उदा., दिल्ली, बिहार.

---

🌧️ 2. मान्सून हवामान

‘मान्सून’ हा अरबी शब्द असून त्याचा अर्थ ऋतूनुसार वाऱ्यांची दिशा बदलणे असा आहे.

भारतात प्रामुख्याने दोन प्रकारचे मान्सून वारे वाहतात -

🧭 (A) ईशान्य मान्सून — हिवाळ्यात

• हिवाळ्यात वारे ईशान्येकडून वाहतात.
• हे वारे जमिनीवरून समुद्राकडे वाहतात त्यामुळे हे वारे कोरडे असल्याने बहुतेक भारतात पाऊस पाडत नाहीत.

तामिळनाडूतील अपवाद

• या वाऱ्यांचा काही भाग बंगालच्या उपसागरातून ओलावा घेतो.
• पूर्व घाटाशी धडकल्यावर तामिळनाडू आणि आंध्र प्रदेशच्या किनारपट्टीवर पाऊस पडतो.

🧭 (B) नैऋत्य मान्सून — उन्हाळ्यात

• उन्हाळ्यात वारे हिंद महासागरातून भारतात येतात या वाऱ्यांना नैऋत्य मान्सून वारे म्हणतात.
• भारताच्या एकूण पावसापैकी 90% पाऊस याच मान्सूनमुळे पडतो.

---

🔚 निष्कर्ष 

• उष्णकटिबंधीय हवामान : कारण कर्कवृत्तापासून हिमालयापर्यंत उबदार हवामान टिकते.
• मान्सून हवामान : कारण भारतात ऋतू बदलाबरोबर वाऱ्यांच्या दिशेने स्पष्ट बदल दिसून येतो, उन्हाळ्यात नैऋत्य मान्सून आणि हिवाळ्यात ईशान्य मान्सून.

म्हणूनच भारताचे हवामान ‘उष्णकटिबंधीय मान्सून हवामान’ म्हणून ओळखले जाते.