हिमालय पर्वतरांगा

हिमालय पर्वतरांगा (Himalaya Mountain Range in Marathi)

UPSC, MPSC, PCS आणि इतर स्पर्धा परीक्षांसाठी महत्त्वपूर्ण मराठी नोट्स.

🗻 हिमालय पर्वतरांगा परिचय

हिमालय पर्वतरांगा दोन मुख्य आधारांवर विभागल्या जातात:

1. उत्तरेकडून दक्षिणेकडे विभागणी
2. पश्चिमेकडून पूर्वेकडे विभागणी

---

1) उत्तरेकडून दक्षिणेकडे विभागणी

हिमालय उत्तरेकडून दक्षिणेकडे चार भागांमध्ये विभागला गेला आहे:

• ट्रान्स हिमालय
• बृहत् (ग्रेट) हिमालय
• लघु/मध्यम हिमालय
• शिवालिक हिमालय

1. ट्रान्स हिमालय

• भारताची सर्वात उत्तरेकडील पर्वतरांगआहे.
• तिबेटमध्ये कैलास पर्वतरांगा म्हणून ओळखली जाते.
• काराकोरम पर्वतरांगा याचाच भाग आहे.
• या पर्वतरांगेत माउंट K2 (गॉडविन ऑस्टिन) (8611 मी.) जगातील दुसरे सर्वात उंच शिखर आहे.  हे पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये आहे.
• भारतातील सर्वात उंच शिखर कांचनजंगा (8586 मी.) सिक्कीममध्ये आहे.

महत्त्वाच्या हिमनद्या: सियाचीन ग्लेशियर, बियाफो ग्लेशियर, बालटोरो ग्लेशियर, हिस्पर ग्लेशियर.

लडाख पर्वतरांगा: श्योक आणि सिंधू नद्या दोन्ही बाजूंनी वाहतात. लेह सिंधू नदीच्या काठावर आहे. राकापोशी पर्वत येथे असून झंस्कार पर्वतरांगा हाही ट्रान्स हिमालयाचा भाग आहे.

2. बृहत् हिमालय (ग्रेट हिमालय)

• ट्रान्स हिमालय आणि ग्रेट हिमालय दरम्यानचा भाग इंडो-त्सांगपो सिवनी झोन (ITSZ)म्हणतात.
• सर्वात उंच हिमालय आहे. त्याची सरासरी उंची 6100 मीटर आहे
• रुंदी 120 ते 192 किमी आहे. पश्चिमेकडून पूर्वेकडे कमी होते.
• पश्चिमेकडून पूर्वेकडे उतार वाढत जातो. म्हणूनच पूर्वेकडील कोसी नदीला (तिच्या तीव्र उतारामुळे) दरवर्षी पूर येतो.
• नंगा पर्वत (पाकिस्तान) पासून नामचाबरवा पर्वत (तिबेट) पर्यंत विस्तार पसरलेले आहे.

बृहत् हिमालयात अनेक उंच पर्वत येतात.

पर्वताचे नाव	स्थित	उंची (मी.)
माउंट एव्हरेस्ट	नेपाळ	8848.86
के2 (गॉडविन ऑस्टिन)	भारत (POK)	8611
कांचनजंगा	सिक्कीम/नेपाळ सीमा	8586
मकालू	नेपाळ	8485
धौलागिरी	नेपाळ	8167
मनासलु	नेपाळ	8163
नंगा पर्वत	पाकिस्तान	8126
अन्नपूर्णा	नेपाळ	8091
नंदा देवी	भारत	7816
त्रिशूल	भारत	7120
बद्रीनाथ	भारत	7138
बंदरपूंछ	भारत	6316

माउंट एव्हरेस्टला वेगवेगळ्या देशांमध्ये वेगवेगळ्या स्थानिक नावांनी देखील ओळखले जाते.

स्थानिक नावे: नेपाळ – सागरमाथा | तिबेट – चोमोलुंगमा (“पर्वतांची राणी”).

मुख्य हिमनद्या: गंगोत्री हिमनदी, यमुनोत्री हिमनदी.

3. लघु/मध्यम हिमालय

• त्याची सरासरी उंची 3700–4500 मीटर आणि रुंदी: 50 किमी आहे.
• हिवाळ्यात बर्फाच्छादित असतात तर , उन्हाळ्यात बर्फ वितळल्यावर गवत उगवते.या गवताळ प्रदेशांना वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जाते.काश्मीरमधील मर्ग (उदा. गुलमर्ग, सोनमर्ग),उत्तराखंडमधील बुग्याल किंवा प्याल.

मुख्य पर्वतरांगा: पीर पंजाल (काश्मीर), धौलाधार (हिमाचल), मसुरी (उत्तराखंड), महाभारत (नेपाळ).

प्रमुख दऱ्या(Valley): काश्मीर दरी (डल सरोवर), कुल्लू-कांगडा (हिमाचल), चंबी (सिक्कीम).

पर्यटन स्थळे: शिमला, मनाली, डलहौसी, मसुरी, रानीखेत, नैनिताल.

4. शिवालिक हिमालय

• सर्वात बाहेरील व तरुण हिमालय आहे.
• त्याची उंची 900–1200 मी.आणि रुंदी: 10–50 किमी. आहे.
• मध्य हिमालय आणि शिवालिक हिमालय यांच्यामध्ये आढळणाऱ्या दऱ्यांना दून किंवा द्वार म्हणतात, जसे की देहरादून आणि हरिद्वार.
• शिवालिक पर्वताच्या खालच्या भागाला तराई म्हणतात, जो जंगलांनी व्यापलेला आहे आणि दलदलीचा आहे.
• येथील हवामान चांगले आहे आणि शेतीयोग्य जमीन आढळते, त्यामुळे येथे जास्त लोक राहतात.

---

2) पश्चिमेकडून पूर्वेकडे विभागणी

हिमालय पश्चिमेकडून पूर्वेकडे चार भागांमध्ये विभागला आहे:

1. पंजाब (काश्मीर) हिमालय
2. कुमाऊँ हिमालय
3. नेपाळ हिमालय
4. आसाम हिमालय

I. पंजाब / काश्मीर हिमालय

• हा सिंधू नदी आणि सतलज नदीच्या दरम्यानचा प्रदेश आहे.
• त्याची लांबी अंदाजे 560 किमी आहे.
• वुलर सरोवर आणि डल सरोवर यामध्ये येतात.
• देवदार, ब्लू पाइन, स्प्रूस, सिल्वर जुनिपर झाडे येथे आढळतात.

II. कुमाऊँ हिमालय

• सतलज नदीपासून काली नदीपर्यंत पसरलेले आहे.
• त्याची लांबी: 320 किमी (सर्वात लहान भाग) आहे.
• उत्तराखंड आणि नेपाळ सीमेवर स्थित आहे.

III. नेपाळ हिमालय

• काली नदीपासून तीस्ता नदीपर्यंत पसरलेले आहे.
• त्याची लांबी: 800 किमी आणि सरासरी उंची 6250 मी.आहे.
• सिक्कीम, दार्जिलिंग, काठमांडू खोरे या भागात येतात.

IV. आसाम हिमालय

• तीस्ता नदीपासून ब्रह्मपुत्रा (दिहांग) नदीपर्यंत आहे.
• त्याची लांबी 720 किमी.आहे.
• अरुणाचल प्रदेश, आसाम, भूतानचा काही भाग समाविष्ट आहे.
• उष्णकटिबंधीय सदाहरित जंगले आढळतात.

---

🌟 महत्त्वपूर्ण तथ्ये 

• हिमालय हा जगातील सर्वात तरुण आणि सर्वात उंच पर्वतश्रेणी आहे.
• एकूण लांबी: अंदाजे 2400 किमी.
• रुंदी: 150–300 किमी.
• भारत, नेपाळ, भूतान, चीन आणि पाकिस्तान या देशांत पसरलेला आहे.