सिंधू नदी प्रणाली

सिंधू नदी प्रणाली | Indus River System 

UPSC, MPSC, SSC, PCS परीक्षांसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण नदी प्रणाली.

---

सिंधू नदीचा उगम

• तिबेटमधील मानसरोवराजवळील हिमनदीपासून उगम पावते.
• लेह (केंद्रशासित प्रदेश) मधून भारतात प्रवेश करते.
• पाकिस्तानात वाहते आणि शेवटी अरबी समुद्रात मिळते.
• गाळ साचल्याने सिंधू नदीचा त्रिभुज (डेल्टा) तयार होतो.

---

सिंधू नदीच्या पाच प्रमुख उपनद्या

• झेलम – झेलम नदी भारतातील काश्मीर खोऱ्याच्या आग्नेय भागात पीर पंजालच्या पायथ्याशी असलेल्या वेरीनाग येथील झऱ्यातून उगम पावते . पुढे चिनाबला मिळते.
• चिनाब – चिनाब नदीचा उगम झस्कर पर्वतरांगातील लाहुल-स्पिती प्रदेशातील बारा लाचा खिंडीजवळ होतो.
• रावी – हिमाचल प्रदेशातील रोहतांग खिंडी जवळ उगम होतो; पाकिस्तानमध्ये चिनाबला मिळते.
• बियास – हिमाचल प्रदेशातील रोहतांग खिंडी जवळ उगम होतो; कपूरथळा (हरिके) येथे सतलजला मिळते.
• सतलज – मानसरोवराजवळील राकास तलाव येथे उगम होतो; शिपकिला खिंडीजवळ हिमाचलमध्ये प्रवेश करते.

---

उगमानुसार नद्या

• तिबेटमधून: सिंधू, सतलज
• हिमाचल प्रदेशातून: चिनाब, रावी, बियास

---

महत्त्वाची अनुक्रमणिका (उत्तर → दक्षिण)

• झेलम
• चिनाब
• रावी
• बियास
• सतलज

---

पंचनद (Panchanad)

पाचही उपनद्या पाकिस्तानातील पठाणकोट येथे सिंधूमध्ये मिळतात; म्हणून प्रवाहास पंचनद म्हणतात.

---

महत्त्वाची स्थाने

• लेह हे शहर सिंधू नदीच्या काठी वसलेले आहे. 
• श्रीनगर शहर झेलम नदीच्या काठावर वसलेले आहे.
• सिंधू नदी झांस्कर व लडाख टेकड्यांमधून वाहते.
• सतलज नदी तिबेटमधून शिपकिला खिंडीतून भारतात प्रवेश करते.

---

सिंधू नदी करार (Indus Water Treaty – 1960)

• 1960 चा सिंधू पाणी करार हा भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील एक महत्त्वाचा करार आहे, जो जागतिक बँकेच्या मध्यस्थीने सिंधू नदी प्रणालीतील सामायिक जलसंपत्तीचे व्यवस्थापन करण्यासाठी केला होता.
• भारत – झेलम, चिनाब, सिंधू यांचे फक्त 20% पाणी वापरू शकतो (मार्ग बदल नाही).
• रावी, सतलज, बियास या नद्यांचे  80% पाणी भारताला वापरण्याचा अधिकार आहे.
• 2025 च्या पहलगाम हल्ल्यानंतर भारताने पाकिस्तानसोबतचा सिंधू जल करार तात्पुरता स्थगित केला.

निष्कर्ष

सिंधू नदी प्रणाली उत्तर भारतातील सिंचन, शेती, पर्यावरण व भूगोलासाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण असून ऐतिहासिक दृष्टिकोनातूनही मूल्यवान आहे.

---