प्रागैतिहासिक काळ – मानवी संस्कृतीचा उदय आणि विकास

🌄 प्रागैतिहासिक काळ – मानवी संस्कृतीचा उदय आणि विकास 

प्रागैतिहासिक काळ हा मानवी इतिहासाचा सर्वात रहस्यमय आणि आकर्षक कालखंड आहे. हा काळ लेखनकला अस्तित्वात येण्यापूर्वीचा असल्याने याबद्दलची माहिती पुरातत्त्वशास्त्रावर अवलंबून आहे. पाषाणयुग म्हणून ओळखला जाणारा हा काळ मानवाच्या विकासाच्या सुरुवातीच्या पायऱ्या दाखवतो—आग शोधणे, शिकार करणे, शेतीचा उगम आणि समाजरचनेची सुरुवात.

या काळाचे तीन महत्त्वाचे टप्पे होते — पुरापाषाण, मध्यपाषाण आणि नवपाषाण. पुरापाषाण काळात माणूस शिकारी व अन्न गोळा करणारा होता, तर मध्यपाषाण काळात त्याने पशुपालनाचा आरंभ केला. नवपाषाण काळात शेतीची सुरुवात झाली, घरे बांधली जाऊ लागली आणि माणूस स्थायिक जीवन जगू लागला.

या युगातील महत्त्वाचे पुरावे आपल्याला भीमबेटका गुहा (मध्य प्रदेश), बुर्झाहोम (काश्मीर), कोल्डिहवा (उत्तर प्रदेश) आणि मेहरगढ (बलुचिस्तान) या ठिकाणांहून मिळतात. या पुराव्यांमधून त्या काळातील जीवनशैली, अन्न-धान्य, घरे, हत्यारे यांची माहिती मिळते.

म्हणूनच प्रागैतिहासिक काळ हा फक्त दगडांच्या साधनांचा नव्हे, तर माणसाच्या बुद्धी, जिज्ञासा आणि जिवंत राहण्याच्या इच्छाशक्तीचा एक प्रेरणादायी कालखंड होता!

🗿 1. प्राचीन पाषाणयुग (Palaeolithic Age)

प्राचीन पाषाणयुग म्हणजे मानवाचा आद्य संघर्षाचा काळ. हे युग तीन टप्प्यांमध्ये विभागले गेले आहे:

A. ⛏️ निम्न प्राचीन पाषाणयुग (5,00,000 – 50,000 ई.पू.)

•  आगीचा शोध लागला होता.
•  शिकारी आणि अन्नसंकलनासाठी मानव गटात राहू लागले.
•  स्थळे: काश्मीर, थार (राजस्थान), बेलन खोरे (मिर्झापूर, उत्तर प्रदेश), भीमबेटका लेणी (मध्य प्रदेश), नर्मदा खोरे, सोहन नदी खोरे, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश.
•  हत्यारे: क्वार्टझाइट दगडापासून बनवलेली हातकुऱ्हाड.

B. ⚒️ मध्य प्राचीन पाषाणयुग (50,000 – 40,000 ई.पू.)

• "Flake Culture" या नावाने ओळखले जाते.
• दगडी तुकड्यांपासून छिन्नी, फरश्या तयार.
• स्थळे: नर्मदा खोरे, दिडवाना (राजस्थान), नेवासा (महाराष्ट्र), मिर्झापूर (उत्तर प्रदेश), बाकुंडा व पुरुलिया (प.बंगाल).
• हत्यारे: जास्पर, चेर्टसारख्या दगडांपासून बनलेली शस्त्रे(छिन्नी, तासणी, फरश्या).

C. 🧠 उच्च प्राचीन पाषाणयुग (40,000 – 10,000 ई.पू.)

• होमो सेपियन्सचा उदय.
•  गुहांमध्ये राहणे व चित्रकला.
• स्थळे: बेलन खोरे (उत्तर प्रदेश), इनामगाव व विजापूर (महाराष्ट्र), चित्तूर (केरळ), छोटा नागपूर पठार (झारखंड).
•  ठळक पुरावा: भीमबेटका गुहांतील भित्तीचित्रे.
•  हत्यारे: हाडांपासून बनवलेली तासणी.

🏹 2. मध्यपाषाण युग (Mesolithic Age)

• कालावधी: 10,000 – 7,000 ई.पू.
• शिकार, मासेमारी व अन्न संकलनावर आधारित जीवन.
• पशुपालनाचे आद्य पुरावे – बागोर (राजस्थान), आदमगढ (म.प्र.).
• स्थायिक जीवनाची सुरुवात – सराय नाहर राय (उत्तर प्रदेश), महदाहा.
• धनुष्यबाणाचा शोध व सूक्ष्म पाषाणीय शस्त्रे,हाडांपासून विळे, करवती.
• मुख्य स्थळे: बागोर (राजस्थान), लंघनाज (गुजरात), आदमगढ, भीमबेटका, सराय नाहर राय, महगड इ.

🌾 3. नवपाषाण युग (Neolithic Age)

• कालावधी: 7,000 – 2,500 ई.पू. (भारतासाठी)
• शेती व पशुपालनाची सुरुवात.
• स्थायिक वस्ती – चिखल व वेताचे घर.
• प्रमुख कृषिपुरावे: 
• मेहरगढ(बलुचिस्तान): गहू, जव, कापूस, खजूर शेतीचे पुरावे.
• कोल्डिहवा(उत्तर प्रदेश): भारतातील सर्वात जुने भाताचे पुरावे.
• बुर्झाहोम(काश्मीर): खड्ड्यांची घरे व कुत्र्यांचे दफन.
• चिरांद: हरणाच्या शिंगांची हत्यारे.
• मृदभांडी: काळी पॉलिश केलेली, राखाडी व चटईच्या छापाची.
• प्रमुख स्थळे: सरुतुरु (आसाम), उतनूर (आंध्र), चिरंद (बिहार), बुर्झाहोम, महगड, पायमपल्ली (तामिळनाडू), ब्रह्मगिरी, पिकलीहाल, मस्की, संगनकल्लू (कर्नाटक).

📝 निष्कर्ष

पाषाणयुग म्हणजे मानवाच्या प्रगतीचा पाया घालणारा टप्पा. शिकारी जीवनशैलीपासून शेतीपर्यंतचा हा प्रवास म्हणजेच मानवी उत्क्रांतीचा आरंभ!