🏰 प्लासीच्या युद्धानंतर बंगालमधील परिस्थिती
प्लासीची लढाई (23 जून 1757) ही भारतीय इतिहासातील एक अत्यंत निर्णायक लढाई होती. या युद्धात ब्रिटिशांनी पहिल्यांदा भारतीय सत्तेला उघडपणे आव्हान दिले आणि विजय मिळवला. रॉबर्ट क्लाइव्हच्या नेतृत्वाखालील ब्रिटिश सैन्याने सिराज-उद-दौलाचा पराभव केला. सिराज-उद-दौलाचा सेनापती मीर जाफरने इंग्रजांशी गुप्त करार केल्यामुळे ब्रिटिशांना हा विजय मिळवता आला.
👑 मीर जाफर (1757–1760)
- मीर जाफरला ब्रिटिशांच्या मदतीने बंगालचा नवाब बनवण्यात आले.
- त्याबदल्यात त्याने इंग्रजांना 1.75 कोटी रुपये इतकी मोठी रक्कम दिली.
- कंपनीला 24 परगण्यांच्या जमीनदारीसह बंगालमध्ये मुक्त व्यापाराचा अधिकार मिळाला.
- इंग्रजांना बंगालमध्ये स्वतःचे चलन चालवण्याची मुभा मिळाली.
- रॉबर्ट क्लाइव्हला बंगालचा गव्हर्नर नेमण्यात आले.
- मीर जाफर अक्षम शासक असल्याचे लक्षात येताच ब्रिटिशांनी त्याला पदावरून हटवून त्याचा जावई मीर कासिमला नवाब बनवले.
⚔️ मीर कासिम (1760–1763)
- मीर कासिम हा सक्षम आणि धोरणी नवाब होता.
- 27 सप्टेंबर 1760 रोजी "मुंगेरचा करार" इंग्रजांशी झाला.
- राजधानी मुर्शिदाबादवरून मुंगेरला हलवली.
- "दस्तक" हुकुमाचा गैरवापर रोखला आणि भारतीय व्यापाऱ्यांवरील कर रद्द केले.
- बंदूक आणि तोफांचा कारखाना स्थापन केला.
- इंग्रजांनी त्याच्या सुधारणांना विरोध करून त्याला सत्तेतून हटवले.
🛡️ मीर जाफर (1763–1765)
मीर कासिमने अवधचा नवाब शुजा-उद-दौला आणि मुघल सम्राट शाह आलम दुसरा यांच्यासोबत मैत्री केली. परिणामी 22 ऑक्टोबर 1764 रोजी बक्सरची लढाई झाली. मुघल व अवधची सेना पराभूत झाली व मीर कासिम पळून गेला. बंगाल पूर्णपणे ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला.
📜 नजमुद्दौला (1765–1766)
अलाहाबादचा पहिला तह (12 ऑगस्ट 1765)
- मुघल सम्राट शाह आलम दुसरा यांच्याशी करार.
- बंगाल, बिहार आणि ओरिसाची दिवाणी ब्रिटिशांना देण्यात आली.
- शाह आलम दुसऱ्यास दरवर्षी 26 दशलक्ष रुपयांची पेन्शन देण्यात आली.
- या करारावर रॉबर्ट क्लाइव्ह, शाह आलम दुसरा आणि नजमुद्दौला यांनी स्वाक्षरी केली होती.
अलाहाबादचा दुसरा तह (16 ऑगस्ट 1765)
- अवधच्या नवाबासोबत करार.
- अलाहाबाद व कोरा जिल्हे शाह आलम दुसऱ्यास देण्यात आले.
- अवधकडून 50 लाख रुपयांची इंग्रजांनी नुकसान भरपाई घेतली.
- इंग्रजांना अवधमध्ये मुक्त व्यापाराची परवानगी मिळाली.
- या करारावर रॉबर्ट क्लाइव्ह आणि शुजा-उद्दौला यांनी स्वाक्षरी केली होती.
- नवाब ब्रिटिशांच्या विरोधकांना मदत करू शकत नव्हता आणि संकटात दोघे एकमेकांना सहाय्य करणार होते. ब्रिटिशांनी नजमुद्दौलाकडून 53 लाख रुपये घेऊन बंगालची “निजायत”(कायदा आणि न्याय) सत्ता मिळवली.
🧍 सैफ-उद-दौला (1766–1775)
सैफ-उद-दौला हा ब्रिटिशांचा कठपुतळी नवाब होता. खरा कारभार इंग्रजांकडेच होता.
🏁 मुबारक-उद-दौला (1775)
हा बंगालचा शेवटचा नवाब होता. त्यानंतर ब्रिटिशांनी गव्हर्नर जनरल नेमण्यास सुरुवात केली.
⚖️ द्विदल शासनपद्धती (1765–1772)
- सत्ता कंपनीकडे आणि प्रशासन नवाबाकडे असे शासन.
- बंगाल – मुहम्मद रझा खान
- बिहार – सीता राम
- ओरिसा – राम दुर्लभ
🧑⚖️ वॉरेन हेस्टिंग्ज (1772–1774)
वॉरेन हेस्टिंग्ज बंगालचा गव्हर्नर जनरल बनला. त्याने द्विदलशाही रद्द केली आणि बंगाल थेट ब्रिटिशांच्या ताब्यात घेतला. यानंतर बंगालच्या नवाबपदाचा शेवट झाला.
👉 निष्कर्ष: प्लासीच्या लढाईपासून बक्सरच्या लढाईपर्यंत केवळ काही वर्षांतच बंगालवरील भारतीय सत्तेचा अंत झाला आणि ब्रिटिश साम्राज्याची पायाभरणी झाली.
0 टिप्पण्या